Corona gaat voorlopig niet weg. Laten we er écht mee leren leven. En dat kan met frisse binnenlucht.

Nederland faalt onder Van Dissel herhaaldelijk compleet. Het beleid van groepsimmuniteit opbouwen en dan opklarende luchten is dood. Maar het radicale alternatief van de Vereniging van Nederlandse Gemeenten is niet beter. Frisse binnenlucht is wél de weg voorwaarts, als onderdeel van een integrale strategie die Covid laag houdt.

Covid was dus niet voorbij. En gaat ook niet "voorbij"

Het Nederlandse publiek was in september verteld dat Covid voorbij is, en is in het najaar flink geschrokken. Het kabinet in december ook, en heeft zelfs aan de Gezondheidsraad gevraagd of die in september wel (het door RIVM-baas Jaap Van Dissel afgeraden) snel boosten zou hebben geadviseerd. Corona is door mutatie uniek besmettelijk geworden, wat contactonderzoek minder effectief en quarantaine duurder maakt. Steeds meer research wijst op grote risico’s van langetermijnschade aan het lichaam. De mutaties zijn nog lang niet op. En meerdere keren per jaar een golf van een virus dat veel mensen thuishoudt en ziek maakt is te kostbaar voor de maatschappij. We moeten gaan stoppen het virus zoveel ruimte te geven als de zorg aankan, want die kan dat niet aan. Dit is geen griep, en zal het ook niet worden. Meerdere golven per jaar, bijna iedereen besmet, velen een rotweek, druk op de economie, iedere keer de dan zwakke mensen in groot gevaar: het kán gewoon niet.

Het is tijd voor nieuw denken, en daar is ook ruimte voor. Maar 14% van het publiek wil zo verder. En dus lijkt eindelijk de invloed van RIVM-baas van Dissel en zijn OMT-team te verminderen. En dat is maar goed ook, want Van Dissel maakt er geen geheim van op zijn heilloze weg door te willen gaan. Als hij zegt “zolang grote delen van de wereld nog niet gevaccineerd zijn of een infectie hebben doorgemaakt is de kans dat er een volgende variant zal komen” blijft hij hangen in de waarde van natuurlijke infectie en ontkent hij dat die infectie er alleen maar komt door veel virus toe te staan. En dat is juist de beste en enige manier om gevaarlijke nieuwe varianten te krijgen.

Van Dissel houdt het been stijf, de lokale politiek wil radicaal anders

Van Dissel blijft ook moeilijk doen over mondkapjes nu er eindelijk ruimere mogelijkheden komen voor betere FFP2-maskers in de zorg. Het argument van schijnveiligheid dat hij onterecht (en tegen zijn eerdere woorden in) gebruikte tegen maskers wordt nu zelfs ingezet tegen luchtfilters in schoolklassen en kantoren. Toen in 2020 ministers repten over grootschalige inzet op frisse lucht won Van Dissel de discussie en bleef actie uit. Hij is niet de vriend van volksgezondheid, economie of wetenschap, en het kabinet lijkt dat na de Kamer ook te gaan begrijpen.

Zijn invloed is echter niet helemaal weg, want de versnelde opening van de scholen op 10 januari 2022, zonder enige serieuze maatregelen om daar infecties tegen te gaan, past binnen het stramien van "kinderen eerst" dat het Nederlandse coronabeleid het best samenvat.

De machtige lokale politiek lijkt de politieke ruimte die Van Dissel achterlaat te willen vullen. In een recent onthuld plan van de VNG zouden grote bijeenkomsten geconcentreerd worden in de zomer en buiten; zelfs carnaval zou worden verhuisd. Een zeer radicaal plan dat grote opschudding zou veroorzaken na minstens 1200 jaar winterfeest.

De VNG wil dat maatregelen ook altijd zwaarder zijn in de winter dan in de zomer. Daarmee gaat Nederland weer een eigen koers varen, want in andere landen hangen “Alert Levels” van de infecties en ziekenhuisbelasting af, niet van de seizoenen.

De strategische opties

1. De meest simpel te begrijpen optie is om te proberen het virus weg te krijgen uit Nederland en Europa, en liefst uit de wereld: #ZeroCovid, containment of eliminatie. Dat betekent niet dat het virus niet meer bestaat, maar dat het geen rol meer speelt en meteen wordt neergeslagen als het de kop op steekt. China doet dit bijvoorbeeld.
2. Een land of regio kan ook besluiten te mikken op een laag infectieniveau, Laag Endemisch of slappe containment. Daarbij kies je natuurlijk voor de goedkoopste maatregelen die dat mogelijk maken.
3. Veel Europese landen laten het virus de ruimte als de zorg maar niet overbelast raakt (mitigatie)
4. Een land kan er ook voor kiezen de zorg overbelast en ontoegankelijk te laten worden, met de hoop dat de vele infecties daarna door groepsimmuniteit de lucht doen klaren. Nederland doet dit consequent.

Onze stichting bestaat om te mikken op Optie 1. Het virus moet gewoon weg, en dat doe je door het reproductiegetal structureel onder de 1 te houden. Als besmettingen een keertje stijgen, grijp je hard in. Maar zelfs als een land een dergelijke aanpak te ver vindt gaan na vaccinatie, is het nog steeds zinvol te mikken op lage infecties. Dit is immers een gevaarlijk virus, iedere infectie geeft later meer infecties, en ook nog mutatie. Het virus los laten tot de zorg vol is (Optie 3) of tot de zorg grotendeels ontoegankelijk is (Optie 4) was altijd al onverstandig en is nu voor iedereen te herkennen als spelen met vuur zonder goede hoop op ooit nog uit de problemen te komen.

Het goede nieuws: de onderstaande logica en voorstellen gelden evengoed voor een strategie van eliminatie (Optie 1) als voor Laag Endemisch (Optie 2), en zelfs voor Optie 3. Zoals duidelijk zal worden vereist Optie 4, vooralsnog de Nederlandse optie, juist zo weinig mogelijk van de onderstaande voorstellen. Maar door aannemelijk te maken dat de voorstellen ons helpen, vergroot hopelijk de politieke druk op het Nederlandse kabinet.

De kern: Covid vult ruimtes. En de bekende kaasplakken

Het kabinet lijkt dus wel te willen kijken naar structurele oplossingen in plaats van voortdurend "nog even doorzetten en dan klaart de lucht op" te wensdenken. Het heeft wel oren naar de plannen van de VNG, maar laat veel meer voor de hand liggende structurele ingrepen liggen. Die beginnen met de wetenschap, zeker niet onbekend bij het RIVM, dat SARS-CoV-2 vooral (of waarschijnlijk bijna alleen maar) wordt overgegeven van mens op mens via zwevende virus/waterdruppeltjes (aerosolen). Je stoot het uit als je praat, zingt, kucht of ademt en je neemt het in als je ademt. Het virus vult zo ruimtes en daar kan het virus blijven hangen, dagen lang zelfs. Ook besmetting is na 24 uur of meer vastgesteld. Het betekent ook dat besmetting kan plaatsvinden op veel meer dan de 1,5m afstand die volgens Van Dissel "in principe afdoende" is.

Als je Covid krijgt omdat iemand spetters naar je lanceert, moet je een spatscherm plaatsen of wat afstand houden. Als je Covid krijgt door aanraking van besmette oppervlaktes moet je je handen schoon houden. Maar als je Covid krijgt door te ademen, en dat is dus zo, moet de lucht die je mond en neus in komt schoon worden gehouden. Dat kan door de lucht in een ruimte te verversen (ventilatie: open ramen of geforceerde "blaas"-ventilatie) of door te lucht te "schrobben" voor deze je lichaam in komt (met luchtfilters of filter-mond-neus-maskers). Je wilt eigenlijk dat het binnen als buiten wordt, want in de buitenlucht is het veel makkelijker om niet ziek te worden dan binnen. Buiten verdunt de concentratie zwevende virusdruppeltjes zich snel, zeker als het waait. Binnen kan de virusconcentratie blijven oplopen tot mensen niet alleen in contact komen met het virus, maar zoveel virus binnenkrijgen dat ze echt flink ziek worden.

We analyseren nu wat de weg voorwaarts kan zijn. Waarbij minder aandacht is voor het voorkomen van alle besmettingen (onmogelijk en niet nodig) maar wel het voorkomen van genoeg besmettingen om de viruscirculatie dalende te houden (Reproductiegetal onder de 1). Ook is belangrijk te begrijpen dat het voorkomen van ieder contact met het virus belangrijk is, maar ook de hoeveelheid virus die je binnen krijgt minimaal te houden. Hoe meer virus je binnenkrijgt, hoe makkelijker je vaccinatie overwonnen wordt en hoe zieker je kunt worden. Dus ook als we accepteren dat we in contact gaan komen met corona, moeten we proberen ervoor te zorgen dat het weinig corona is.

De kern daarbij is het Zwitserse kaasmodel: maatregelen verminderen allemaal het risico, sommige maatregelen een beetje en andere veel. Maar samen kunnen ze er voor zorgen dat er zo weinig besmettingen zijn dat de transmissie stopt, of (als dat het doel is) niet teveel mensen te snel teveel virus binnen krijgen. Het doel van deze analyse is om te kijken of de maatregelen die maatschappelijk heel duur zijn, en dus niet jaren vol gehouden kunnen worden, kunnen worden vervangen door maatregelen op de achtergrond die niet duur zijn. Niemand wil nog jaren horeca sluiten of mensen thuis houden. Bron- en contactonderzoek is niet makkelijk vol te houden als het virus zo extreem besmettelijk is geworden. Gelukkig lijkt een toekomst mogelijk die betaalbaar, vrij en redelijk virusvrij is. Die baseert zich dan op:

• Vaccinatie
• Ventilatie
• Maskers
• Luchtfilters

Vaccinatie: effectief, maar tegen transmissie niet lang

Veel overheden lijken begin 2021 te hebben gedacht dat geprikte mensen niet meer besmettelijk zijn. Dat is niet zo, het vaccin beschermt vooral tegen ernstige ziekte. Mensen die net geprikt zijn, zijn wel een paar maanden duidelijk minder besmettelijk. Daarmee zijn vaccinatierondes, waarschijnlijk 1 of 2 keer per jaar, behulpzaam bij het verminderen van de besmettingen. Maar niet afdoende. Ook is er een kans dat ons immuunsysteem op een gegeven moment de prikken deels gaat negeren, en het virus muteert graag (en nu al deels succesvol) voorbij de vaccins. Er is meer nodig, zoals de WHO ook al een jaar eist (in Nederland helaas aan dovemansoren gericht).

Maskers: afdoende maar niet overal

Een andere optie om de transmissie af te remmen is een mond-neusmasker dragen. Ook met de Omicron-variant is er logischerwijs duidelijk minder besmetting als iedereen chirurgische maskers draagt. En ook Omicron kan niet op tegen filtermaskers (FFP2/FFP3/KN95/N95); het is mogelijk dat mensen die dergelijke maskers dragen wat virus binnenkrijgen, of zelfs geïnfecteerd raken, maar het is zo weinig dat er geen corona meer zou zijn als mensen bij alle interactie buiten het gezin een filtermasker zouden dragen.

Het probleem van maskers zit niet in de kosten of de installatietijd, zoals bij ventilatie. Het probleem is dat maskers onhandig zitten, en dus geen achtergrondmaatregel zijn zoals ventilatie of filters. Mensen willen niet gemaskerd praten met hun familie en vrienden. In de horeca gaan die maskers dus af, terwijl dat juist gevaarlijke plekken zijn omdat daar veel mensen bij elkaar zijn in binnenruimtes en vaak luid praten of zingen. Maskers zijn een geweldige oplossing voor het openbaar vervoer en in bioscopen, openbare gebouwen en winkels. Maar zelfs in landen waar filtermaskers op dergelijke plekken gedragen worden, stopt de transmissie niet. Er zijn teveel plekken (thuis, horeca, kantoren, recreatie) waar het virus een kans krijgt. En het is niet haalbaar daar maskers te gaan dragen, althans niet nog jaren lang.

Ventilatie: veelbelovend maar te traag

Een ruimte is met voldoende ventilatie duidelijk Covid-safer te maken. Internationaal wordt er dan gesproken over 6 à 8 luchtverversingen per uur (ACH), een norm die anders maar over het algemeen strenger is dan de Nederlandse regels uit het Bouwbesluit. Ook wordt er als richtlijn gegeven dat de CO2-concentratie (die een maatstaf is van hoe snel de lucht ververst wordt omdat mensen het voortdurend uitademen), niet boven de 800ppm of 900ppm mag komen en liefst onder de 600 moet worden gehouden. in België is 900ppm zelfs wet geworden, met een absoluut maximum van 1200ppm. Als die norm niet gehaald wordt moet de ruimte worden verlaten.

Japan gaat verder en heeft uitstekende resultaten behaald met ventilatie, en lijkt zelfs op weg naar eliminatie van het virus. De situatie is ook afhankelijk van lokale factoren maar heel veel maskers en heel veel ventilatie lijken dus heel erg te helpen. De foto toont een voorbeeld van een bioscoop die de CO2-waardes onder de 600 weet te houden.

Goede ventilatie is de weg voorwaarts, maar de blokkades om vooral op ventilatie te hopen zijn vierledig:

1. Er is veel ventilatie nodig om een ruimte veiliger te maken. Uit eigen ervaring is de CO2 niet onder de 800 te krijgen in een woonkamer of schoolklas zonder dat er echt tocht staat. Dat levert in de winter veel problemen op met open ramen.
2. Installatie is traag en vaak ingewikkeld: geforceerde ventilatie vereist buizen door het gebouw heen. Dat vereist planning, toestemming en langdurige lawaaiige werkzaamheden. De onderwijssector praat over jaren voordat de ventilatie zelfs maar aan het nogal slappe Bouwbesluit kan voldoen. Overigens zijn er ook simpeler oplossingen mogelijk die snel en goedkoop kunnen worden geplaatst.
3. Ventilatie is duur. Een goede installatie kost veel geld, duizenden euro's voor een woning en veel meer voor een school of kantoor. Maar ook de stookkosten zijn al gauw heel hoog als er veel verse buitenlucht binnenstroomt. Dat kan ondervangen met een WTW-systeem dat de binnenkomende lucht voorverwamt met buitenlucht, maar dat is dan weer duurder in de installatie.
4. Ventilatie is niet milieuvriendelijk (nauw verwant aan punt 3). In 2022 hebben we het niet nodig dat iedereen het hele jaar door de ramen open zet tot het echt tocht, want dan schieten de stookkosten omhoog. Dat geldt in nog hogere mate voor landen en seizoenen waar de lucht gekoeld wordt.

Een interessant voorbeeld is een Belgische discotheek die onderzoek deed naar de CO2-waardes. Zelfs met de geforceerde ventilatie op maximaal, 60% bezetting en open ramen is de CO2 niet op een redelijke waarde te krijgen. Maar toch willen we niet het danspubliek nog decennia lang hun plezier onthouden. Er is dus meer nodig dan alleen focus op ventilatie.

Er is nog een ander probleem, en dat is dat de erkenning van de waarde van ventilatie regelrecht tegen de aanpak en communicatie van de Nederlandse overheid in 2020 en 2021 in zou gaan. Het ontkennen van aerogene transmissie is een markante gewoonte in Nederland, en het belang van ventilatie wordt binnen de Nederlandse coronastrategie ontkend of gebagatelliseerd. Daarop terugkomen is politiek pijnlijk en dus minder waarschijnlijk.

Luchtfilters: Doen, overal doen en nu doen

Als ventilatie niet altijd het volle pond haalt aan gezonde binnenlucht, kun je ook de lucht 'schrobben'. Met een HEPA-filter haal je het virus (en bacterieën en bepaalde gifstoffen) uit de lucht die het apparaat in komt. Dergelijke filters kunnen ingebouwd zijn in het ventilatiesysteem, en dat is ook noodzakelijk op plekken waar de lucht hergebruikt wordt (vliegtuigen, airconditioning). Maar ook een mobiel filter werkt goed en is betaalbaar.

De natuurkunde van filters is niet ingewikkeld. Alle lucht die er uit gaat, is praktisch virusvrij. Als je maar voldoende filtert, is er geen virus over om in te ademen. Daarbij wordt over 10 à 20 m3 per persoon gesproken als indicatie van wat veilige lucht oplevert (we ademen onder de 1m3 per uur uit maar omdat het filter niet overal tegelijk kan staan moet je meer schrobben). Dat betekent bijvoorbeeld in een klaslokaal een grote luchtfilter (afmetingen van een kind), of 2 à 3 kleinere (afmetingen van een flinke schoenendoos op zijn kant). En onthoud: frisse lucht is altijd goed, dus ook een bescheiden filter van 70 euro helpt. U kunt ook zelf goedkoop een filter bouwen, zoals de Corsi-Rosenthal box die enorme capaciteit heeft of onze eigen BlokBox voor kleinere ruimtes.

Filters halen, zo weten we nu, ook in de praktijk een groot deel van de virusdeeltjes uit de lucht in een binnenruimte (zie foto links; ook andere vervelende dingen, zoals schimmels, bacteriëen, andere virussen en ook giftige stoffen die uit bijvoorbeeld computers dampen). Bij het "wonder van Staphorst" bleven bijvoorbeeld uitbraken of zelfs besmettingen uit na installatie van HEPA-filters in de schoolklassen, en het virus lijkt ook structureel afgeremd in die regio. Ook in Duitsland regent het verhalen dat scholen na de installatie van dergelijke filters bijna of helemaal virusvrij bleven. De Belgische overheid wil nu alle ouderencentra voorzien van dergelijke filters.

En onthoud: het is niet nodig dat een ruimte geen besmettingen oplevert, maar dat het er niet teveel zijn om een nieuwe golf aan te wakkeren. Het is ook niet nodig dat filters de enige maatregel zijn, want vaccinatie hebben we al en maskers kunnen we vrijwel kosteloos dragen op de plekken waar dat zinvol is. Het is ook niet nodig dat maskers + vaccinatie + filters samen het reproductiegetal onder de 1 brengen; het is slechts nodig dat filters goedkoper zijn dan lockdowns, thuiswerken, dichte winkels en afgelaste vakanties.

En aan die kosten zal het niet liggen. Het installeren van dergelijke machines in alle schoolklassen, kantoren, OV, horeca, theaters en winkels kan snel geregeld zijn en kost maar enkele honderden miljoenen euro’s. Het meest urgente zijn de scholen, die over het algemeen de meeste infecties opleveren en vanaf 10 januari de omicron-sprint gaan opvangen. Een schoolklas is al voor 100 euro matig voorzien en voor 200 of 300 euro goed voorzien, bijvoorbeeld. Alle klassen samen komen op niet veel meer dan een miljard euro, wat een schijntje is in vergelijking met andere maatregelen. Laat het filters regenen, is dan de conclusie.

Het klinkt te mooi om waar te zijn, maar het is in ieder geval in principe mogelijk het virus onder controle te houden met alleen filters. Dat betekent niet dat we ons alleen filters moeten richten, want de logica is dat we alles moeten doet wat niet ontwricht om dit ontwrichtende spel met het virus tegen te gaan; als we dan merken dat we niet alle niet-ontwrichtende maatregelen nodig hebben dan zien we dan wel of we bijvoorbeeld maskers. Maar deze analyse betekent wel dat we nu de maximale aandacht aan HEPA-filters moeten geven.

Het plaatsen van mobiele filters in alle kantoren, scholen, bioscopen en horeca is dus urgent, ook als er goede ventilatie is. Maar ook in woonkamers. In ieder geval waar een CO2-waarde onder de 800 niet haalbaar is, zo adviseert ook de VS-Amerikaanse overheid. In deze noodsituatie waarin we ons bevinden moet dat met veel druk en geld van de overheid, en eventueel ook regels. En met goede informatie, want Van Dissel's "filters zijn schijnveilig" is even schijnheilig als "mondkapjes zijn schijnveilig".

De overheid moet filters pushen, en dat lijkt de Kamer ook te willen. Een schooldirecteur of discotheekuitbater heeft wel last van veel besmettingen in zijn gebouw, maar het grootste deel van de lasten valt buiten hun gezichtsveld. Daarom werken alleen regels en subsidies als er flink aangepakt moet worden. Maar dan moet, net als bij andere ongelukkige aspecten van het Nederlandse coronabeleid, om Van Dissel's RIVM heen geregeld worden.

Besmetting als controle-instrument

De Nederlandse overheid en haar OMT zitten nog steeds vast in "iedere besmetting brengt ons dichter bij de oplossing", in plaats van verder weg door exponentiële groei en mutaties. Letterlijk wordt gezegd dat infectie na vaccinatie u "beschermt". Dat klopt in de zin dat een op je hoofd gevallen boom je beschermt tegen volgende bomen die op je hoofd vallen. Net als bij houtvesten is het bij Covid zaak zo min mogelijk virus binnen te krijgen, en infectie tegen infectie is onzin. Daarmee is het ook geen "kaasplak", hoewel recent besmette mensen wel enige tijd bijdragen aan het remmen van de infecties. Daar hebben die mensen alleen weinig plezier van. Covid is risicovol voor iedereen.

Een exit-strategie die werkt, de chaos stopt en haalbaar is

Het overal neerzetten van filters kost een schijntje vergeleken met de kosten van lockdowns, massale Long Covid en/of het overhoop halen van onze jaarkalender. En ze kunnen worden aangevuld met CO2-meters, permanent goede maskers op drukke plekken en een integraal Deltaplan Frisse Binnenlucht dat ook investeert in ventilatie. En natuurlijk is ook herhaald prikken fijner dan herhaald in lockdown gaan of risicovol en hinderlijk ziek worden. Covid kom je tot het beleid verandert vanzelf wel tegen. Maar hoe minder vaak en hoe minder virusdeeltjes je neus binnenkomen, hoe beter.

En zo staat Nederland op een driesprong. Van Dissel wil zo verder met “gecontroleerd uitrazen” naar “endemiciteit” en lijkt ondanks alle waarachtige rampen het oor van Rutte te hebben. De lokale politiek zit met op ramkoers met onze tradities, rechtstaat en buurlanden. Maar de wetenschap en technologie bieden hoop. Hoop die de Tweede Kamer ook ziet, want de roep om bijvoorbeeld luchtfilters in schoolklassen neer te zetten wordt steeds luider, ook en juist bij de coalitiepartijen. Andere landen zetten al vol in op ventilatie en filters, meestal ook met maskers en vaccinatie, en bieden zo hun bevolking goede kansen nog meer chaos te voorkomen.

Nederland kennende zal er een traag, complex en niet afdoende compromis komen. En dat garandeert dat Covid nog lange tijd onze maatschappij zal kunnen ontwrichten. Toekomstige generaties zullen waarschijnlijk vieze binnenlucht even raar vinden als vieze vloeren of bestek aan je gasten aanbieden, of een auto zonder katalysator, of het dumpen van gif in het water door bedrijven.

Nu is het moment om over onze schaduw heen te stappen en te doen wat nodig is voor een kans op normaliteit. Niet met constant lastige of zelfs ontwrichtende maatregelen, maar vooral met preventie die op de achtergrond werkt en niemand in de weg zit. En het voordeel is, dat ook als actie vanuit de overheid uitblijft, u als burger, leraar, kantoormedewerker of wat dat ook zelf in actie kunt komen. Want filters zijn betaalbaar, daarom goed te verkopen aan uw baas of partner, en moeilijk te weigeren. Want wie is er nou tegen frisse lucht? En als u dan ook nog FFP2-maskers draagt en overdreven gevaarlijke activiteiten zoals discobezoek mijdt, heeft u uw steentje bijgedragen.